Charakter człowieka- wrodzony czy wykształcony w ciągu życia?


portrety kobiety

Charakter człowieka opisywany przymiotnikami takimi jak np. nieśmiały, arogancki, przebojowy, lękliwy wskazują nam na najgłębsze struktury jego osobowości. Podczas procesu interpretacji napotkanych zdarzeń, struktury te wchodzą ze sobą w łańcuchowe reakcje tworząc efekt w postaci zachowania charakterystycznego dla danego człowieka sposobu radzenia sobie z określonymi sytuacjami...

Istnieją wiarygodne koncepcje mówiące o pewnych stosunkowo stałych cechach temperamentu obecnych już w momencie narodzin (Kagan, 1989). Należy jednak traktować je jedynie jako tendencje, które pod wpływem doświadczeń życiowych, szczególnie tych wczesnodziecięcych w relacjach z najważniejszymi obiektami czyli rodzicami, mogą się wzmacniać i rozwijać lub minimalizować. W ten sposób pod wpływem środowiska kształtują się pewne przystosowawcze lub nieprzystosowawcze wzorce reagowania w wymiarze poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym.

Nasze emocje, myśli, reakcje fizjologiczne i zachowania zależą od siebie nawzajem, są powiązane łańcuchem wzajemnych zależności. To jakie emocje pojawiają się w człowieku w danej sytuacji zależy od tego w jaki sposób tę sytuację zinterpretuje, co o niej pomyśli. Np. dla jednego nowe zadanie w pracy będzie oznaczało wyzwanie i wywoła ekscytację, podczas gdy przez innego będzie postrzegane jako potencjalna porażka i wzbudzi lęk.

Sama sytuacja nie wpływa bezpośrednio na nasze uczucia, w powstawaniu reakcji emocjonalnej największe znaczenie ma jej interpretacja przez indywidualny system poznawczy każdego człowieka. Skąd się jednak biorą te interpretacje? Od czego zależy to, że ta sama sytuacja w różnych osobach wywoła zupełnie inne interpretacje?

Odpowiedź wiąże się ze znacznie trwalszymi i głębszymi strukturami jakimi są przekonania i schematy poznawcze. Są to struktury często w ogólne nieuświadamiane, zauważalne są jedynie efekty ich obecności czyli emocje i zachowania. Większość schematów powstaje w dzieciństwie i ulega rozbudowaniu na przestrzeni doświadczeń życiowych. Schematy to szkodliwe dla jednostki wzorce emocjonalne i poznawcze powstałe w wyniku wczesnodziecięcych doświadczeń, powtarzane i rozbudowywane przez całe późniejsze życie.

Nie wszystkie schematy powstają pod wpływem doświadczanych silnych traum, ich podstawą mogą być trudne doświadczenia o mniejszym ładunku emocjonalnym. Podstawą schematów są jednak zawsze toksyczne doświadczenia lub relacje, na które jednostka jest wystawiana w dzieciństwie lub okresie dojrzewania. Inaczej mówiąc powstają pod wpływem niezaspokojonych podstawowych potrzeb emocjonalnych takich jak:

  • Bezpieczne przywiązanie do innych,
  • Autonomia, kompetencja i poczucie tożsamości,
  • Wolność wyrażania prawdziwych potrzeb i emocji,
  • Spontaniczność i zabawa,
  • Realistyczne granice i samokontrola.

Przez to, że „schematy dążą do przetrwania” jednostki w dorosłym życiu wybierają sytuacje znane emocjonalnie, które będą zgodne z ich nieadaptacyjnym sposobem interpretacji. W ten sposób schematy ulegają utrwaleniu i paradoksalnie doprowadzają do powtórzenia tych sytuacji z dzieciństwa, które wyrządziły im najwięcej krzywdy. Podświadomie dążąc do tego co znane, jednostka powiela doświadczenia i uczucia, z którymi miała do czynienia w dzieciństwie.

Wczesne nieadaptacyjne schematy są wielowymiarowe i w zależności od nasilenia trudnych doświadczeń oraz biologicznej podatności będą wpływały na wykształcenie się problemów o różnym stopniu nasilenia. Np. jeśli jednostka w dzieciństwie doświadczała silnej krytyki ze strony rodziców i wykształcił się w niej schemat Wadliwości, wówczas w dorosłym życiu napotykając najmniejszą nawet krytykę będzie się w niej uruchamiał ten schemat, w rezultacie czego reagować będzie np. wycofaniem z relacji.

Inna osoba, która doświadczała krytyki np. ze strony tylko jednego rodzica i tylko w wybiórczych sytuacjach, będzie rzadziej reagowała uruchomieniem schematu Wadliwości, a odczuwane emocje nie będą tak silne.

Bardzo często nieadaptacyjne schematy doprowadzają do powstania poważnych zaburzeń psychicznych z osi I takich jak np. depresja, czy zaburzenia lękowe, czy z osi II- zaburzeń osobowości.

Nawet jeśli schematy są mniej nasilone i nie doprowadzają do znacznych zaburzeń psychicznych są obecne w każdym człowieku stanowiąc podstawę jego osobowości, sposobu myślenia, interpretowania i odczuwania wszystkich napotykanych sytuacji.

W omawianym modelu wyróżniono 18 schematów podzielonych na 5 ogólnych kategorii:

ROZŁĄCZENIE
I ODRZUCENIE
OSŁABIONA
AUTONOMIA
I BRAK
DOKONAŃ
USZKODZONE
GRANICE
NAKIEROWANIE
NA INNYCH
NADMIERNA
CZUJNOŚĆ
I ZAHAMOWANIE
Izolacja społeczna /
Wyobcowanie
Zależność
Niekompetencja
Roszczeniowość /
Wielkościowość
Podporządkowanie się Negatywizm /
Pesymizm
Wadliwość /
Wstyd
Podatność
na zranienie
lub zachorowanie
Niedostateczna
Samokontrola
i Samodyscyplina
Samopoświęcenie Zahamowanie
Emocjonalne
Deprywacja
Emocjonalna
Uwikłanie
Emocjonalne /
Nie w pełni
rozwinięte Ja
  Poszukiwanie
Akceptacji
i Uznania
Nadmierne
Wymagania /
Nadmierny
Krytycyzm
Opuszczenie /
Niestabilność
więzi
Porażka     Bezwzględna
Surowość
Nieufność /
Skrzywdzenie
       

 

Na podstawie:

Beck A.T. i wsp. „Terapia poznawcza zaburzeń osobowości”
Beck J.S. „Terapia poznawczo- behawioralna”
Young J.E. i wsp. „Terapia schematów. Przewodnik praktyka”

mgr Paulina Żuchowicz